تماس با ما
در صورت بروز هرگونه سوال یا مشکل میتوانید با ما در ارتباط باشید
روز و
ساعت مانده تا اختتامیه پویش
انّا علی العهد
/گزارش/
نگاهی به آیین‌های سنتی محرم در خراسان‌جنوبی
با فرا رسیدن ماه محرم شور حسینی در خراسان‌جنوبی به پا شده و آیین‌های عزاداری سرور و سالار شهیدان پر شورتر از سال‌های گذشته برگزار می‌شود.
به گزارش ایسنا منطقه خراسان جنوبی، عزاداری برای امام حسین(ع) در مهمترین کارکرد خود، سبب شده تا یاد، نام و پیام‌های نهضت عاشورا زنده و جاوید بماند، و آموزه‌های آن به همه بشریت انتقال یابد.
در طول تاریخ ظالمان و مستکبران همیشه به‌علت ماهیت ظلم‌ستیزی عاشورا با آن مخالف بوده‌اند. ارزش معنوی و انسان‌ساز و اصلاح‌گر عاشورا موجب شده که آسیب‌های زیادی از دوست و دشمن به آن وارد شود.
عزاداری و برپایی مراسم ماتم در سوگ اولیاء خدا ریشه در قرآن و سیره نبوی(ص) و سیره امامان (ع) دارد.
براساس دیدگاه عالمان شیعه این عزاداری‌ها مصداق اظهار دوستی به اهل بیت(ع)، تعظیم شعائر الهی و نشانگر فریاد مظلوم علیه ظالم است.
از اول محرم مساجد و تکایا با پارچه‌های سیاه و اشعار مذهبی محتشم تزیین شده، همه شب مجالس روضه‌خوانی برگزار می‌شود و در تاسوعا و عاشورا به اوج خود می‌رسد.
آیین علم‌بندان، میراثی کهن از دلداگان حسینی در خراسان‌جنوبی
یکی از مراسم‌های سنتی عزاداری شهرستان بیرجند در ماه محرم مراسم علم بندان است که مردم بیرجند به ویژه سادات با مراسم علم بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز می‌کنند.
علم مهمترین نشانه عزاداری است که قبل از اسلام و اوایل اسلام وجود داشته و در زمان‌های گذشته از لوازم جنگی به شمار می آمده است.
مورخان ذکر می کنند؛ که امام حسین (ع) نیز علم و پرچم‌هایی داشته و در زمان مامون در لشکر اسلام علم‌هایی به نام “علم سیاه” متداول بوده که مامون آنها را برانداخته و در زمان سلجوقیان نیز سپهسالاران علمی را به نام “توغ” داشته‌اند.
علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه‌های آن از دو تا 20 متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است.
علم پوشش پارچه‌ای دارد که به آن پیراهن علم می‌گویند و به رنگهای سبز، سیاه، سفید و روشن است.
به بالای علمها توغ وصل است و به زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می‌شوند.
توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورترین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است.
در بیرجند علم از مهمترین و اصلی ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قایل هستند.
مراسم علم بندان یا “علم بندو” در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام می‌شود.
علمها اغلب بانی و علم چی دارند که این شغل به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علمها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می‌آورند.
گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام می‌دهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچه‌های علم را می‌شویند.
روز علم بندان مردم را به وسیله “چاووشی خوانی” یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می فرستند.
پس از علم بستن، علمها را و به قبرستان می برند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه می‌خوانند و در برخی روستاها، علمها را به دور روستا می چرخانند.
در گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علمها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می‌شد و به مسجد عاشورا می آوردند و پس از روضه خوانی علمها را پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن “به تخت بردن علم” گفته می‌شد.
علم بندان “درخش”، آیینی منحصربه فرد
علم‌بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام در درخش انجام می‌شود. سپس علم‌بندها در مسجد جامع درخش گردهم می‌آیند. علمها تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حضور دارند.
هر کدام از علمها به نام یکی از ائمه اطهار(ع) نامگذاری و برپا می‌شود. دوازده علم به نام دوازده امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا(س) و قمر بنی‌هاشم، آقا ابالفضل‌العباس(ع) طی مراسم خاص با پارچه‌هایی به رنگهای مختلف و زیبا پوشانده می‌شود.
این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌یابد. هر کدام از علمها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم‌گردانی موروثی نیزهستند.
نگهداری طوق بالای علم در طول سال بر عهده علم‌گردان است. علم‌گردان در طول مراسم حراست و مواظبت از علم را بر عهده دارد.
به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد توسط صاحب علم باید قربانی داده شود در غیر اینصورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در طول سال رخ خواهد داد.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا علم گردانان علمها را دور ده می چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنها ذکر فاتحه سر می‌دهند.
آمدن علمها به منزل اهالی ده بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن است، بنابراین اهالی ده مواظب هستند در طی این چند روز حتماً علمها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کند.
هر علم‌گردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام می‌کند. وظیفه جارچی همراهی با علم‌گردان و جمع آوری نذوراتی است که مردم به علم‌گردانان اهداء می‌کنند.
چه بسا بسیاری از مردم به خاطر حضور علمها در جلوی منزلشان گوسفند قربانی می‌کنند. در پایان مراسم نذورات جمع‌آوری شده بین علم‌گردان و جارچی تقسیم می‌شود.
“نخل”، سمبلی از حضور و فداکاری‌های سقای دشت کربلا، قمر بنی‌هاشم، آقا حضرت ابالفضل العباس(ع) در حماسه کربلا است.
از صبح روز تاسوعا (نهم محرم‌الحرام) کار پوشش و تزیین این نخل بزرگ و زیبا آغاز می‌شود. بسیاری از جوانان روستا در کنار بزرگان برای آماده کردن نخل همراه و هم‌قدم می‌شوند.
در حین آماده کردن نخل گروه هیئت‌های عزاداری گرد روستا می‌گردند و تمامی اهالی ده همراه آنان به عزاداری می‌پردازند.
نخل از حیث ظاهر منحصر به فرد است، بطوریکه در هیچ جای کشور به این شکل مراسم نخل برگزار نمی شود و مختص روستای درخش است.
نخل را در سه زمان “عصر تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا” به حرکت در می‌آورند. در گذشته رسم بر این بود هر کدام از هیئات میهمان که از روستاهای مجاور به منظور عزاداری به درخش می‌آمدند به احترام قدومشان نخل را برای آنان نیز به حرکت در می‌آوردند.
وظیفه هدایت و حرکت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می‌شود. نخل دارای چهار پایه و دارای ارتفاعی نزدیک به شش متر است که نخل گردانها آنرا بر روی دوش گذاشته و با حرکت به انتها و ابتدای صحن مسجد جامع مراسمی بسیار باشکوه و پرحرارت را بوجود می‌آورند. در حین حرکت نخل، علمها نیز در اطراف نخل به حرکت در می‌آیند و سایر عزاداران نیز به عزادارای می‌پردازند.
این مراسم که با بر هم زدن دو عدد چوب استوانه‌ای شکل کوچک انجام می‌گیرد توسط عده‌ای از عزاداران که آنهم از پدرانشان به ارث برده‌اند صورت می‌گیرد.
اشعاری بسیار زیبا و جانسوز از محتشم کاشانی و سایر اشعار به همراه آهنگ ملایم سنج و صدای بر هم خوردن چوبها نظر هر مستمع و بیننده‌ای را به سوی خود جلب می‌کند. این دسته از عزاداران بصورت هیئتی مجزا در جلوی هیئت اصلی عزاداری با نظمی خاص و باشکوه ارادت خود را به امام حسین(ع) و ائمه اطهار (ع) ابراز می‌دارند.
در شب تاسوعا و عاشورای حسینی عاشقان و ارادتمندان حضرت اباعبدا… الحسین(ع) و به خصوص جوانان و نوجوانان و کودکان در اتاقک شیشه‌ای سیاری که در جلوی هیئت به حرکت در می‌آید و بسیار زیبا و باشکوه جلوه‌گری می‌کند با روشن کردن تعداد بسیار زیادی شمع به یاد آن امام همام و فرزندان و اصحاب طاهرینش به عزاداری می‌پردازند.
مراسم هفت منبر
برگزاری مراسم شبیه گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخپوش از جمله مراسم تعزیه شهادت سالار شهیدان در روز عاشوراست.
دسته‌های عزاداری در روز عاشورا در بیرجند در محلی موسوم به قتلگاه به گرد هم می‌آیند و به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند این عزاداری با فرا رسیدن ظهر عاشورا و آتش زدن خیمه‌ها به عنوان نمادی از خیمه‌های فرزندان امام حسین (ع) به اوج خود می‌رسد.
قتلگاه
علاوه بر این آیین ها اطعام دسته‌های عزاداری و پرداخت نذورات از مراسمی است که از اول محرم تا روزهای بعد از عاشورا بطور چشمگیری در بیرجند مشاهده می‌شود.
اطعام و ادای نذورات در روزهای آخر دهه نخست محرم بویژه در روز نهم و دهم از جمله جلوه‌های بارز عزاداری مردم بیرجند است، به گونه‌ای که کمتر محله‌ای است که در این روز سفره امام حسین (ع) در آن پهن نباشد.
بسیاری از شهروندان از سفره حضرت امام حسین (ع) نه برای رفع گرسنگی بلکه به قصد تبرک طعام می‌گیرند و آن را به عنوان قربت به کودکان خود نیز می‌دهند.
عزاداران حسینی در بیرجند همچنین در نخستین شب شهادت حضرت امام حسین (ع) با روشن کردن شمع در مساجد، مراسم شام غریبان را برگزار می‌کنند.
هیات‌های عزاداری در این مراسم به نشانه جستجوی اطفال آواره و گمشده سالار شهیدان با عبور از کوچه‌ها و ریختن خاک بر سر و روی خود، گویی به دنبال گمشده‌ای می‌چرخند.
مداحان اهل بیت (ع) نیز در این شب با یادآوری مصایب بازماندگان واقعه کربلا و توصیف رنج و آوارگی فرزندان امام حسین (ع) یاد و خاطره اسیران روز عاشورا و اطفال حضرت ابا عبدالله حسین (ع) را زنده می‌کنند.
بیرجندی‌های ساکن سایر مناطق نیز سعی می‌کنند تا در دهه نخست محرم و یا دست کم در روزهای پایانی این دهه خود را به شهر و روستای محل تولد خود رسانده و همراه با سایر خویشاوندان در مراسم عزاداری سالار شهیدان شرکت کنند.
بیشترمردم این دیار برای استفاده بهترمعنوی از این ماه، با اهل خانواده تا پاسی از شب در مجالس عزاداری شرکت می‌کنند.
بیل‌زنی، میراث معنوی مردم خوسف در ظهر عاشورا
بیل‌زنی، میراث معنوی مردم خوسف است که در ظهر عاشورا بر پا می‌شود، تنها مراسم ماه محرم در استان خراسان جنوبی است که در هیچ یک از شهرستان‌های دیگر به چشم نمی‌خورد.
مراسم بیل‌زنی در این شهر سابقه طولانی داشته و به اعتقاد مردم این مراسم در سال 1327 شمسی ممنوع شد و برگزار نشد ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.
برای برپایی این مراسم در هر یک از دو هیأت خوسف دو دسته پانزده نفری که مجموعاً چهار دسته هستند تشکیل می‌شود.
هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و در هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یک صدا می‌گویند: “حیدر علی”.
این مراسم فقط در خوسف اجرا می‌شود و اهالی این شهر معتقدند اگر بیل نزنند آن سال برای آنها سال خوبی نخواهد بود و به محصولاتشان آسیب خواهد رسید.
مراسم بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی از طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلاست. طایفه بنی اسد پس از واقعه عاشورا با بیل و یا ابزار دیگری که در دست داشتند آن عزیزان را به خاک سپردند.
مراسم بیل زنی به شماره 508 – 91/06/20 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
فرهنگ عاشورا درهمه امور زندگی مردم خراسان‌جنوبی عجین است، درآداب و رسوم، ضرب المثل‌ها، باورها، موسیقی و دوبیتی‌ها و مردم هرآنچه آموخته‌اند را سینه به سینه انتقال داده‌اند.
گزارش از سپیده قلندری اسفدن
پویش سوغات اربعین با هدف به تصویر کشیدن راهپیمایی اربعین و نمایش اجتماع عظیم مسلمانان و خلق این رویداد جهانی در قالب های فیلم، عکاسی، کلیپ. شعر، دلنوشته و خاطره، خوشنویسی و نقاشی برگزار می‌گردد.